Mabebaosan antuk basa Bali nénten pateh kadi mabaos basa
Indonesia miwah basa asing, duaning basa Baliné maderbé anggah-ungguhing
basa (tingkat-tingkatan bicara). Ri kala mabaos, krama Baliné pacang ngenahang angga pinaka
sang sor (golongan bawah),
nglinggihang sang kairing mabaos pinaka sang singgih (golongan atas). Sapasira ugi sedek mabebaosan basa Bali, kapatut ngasorang
angga nganggén basa alus sor saha nyinggihang sang kairing mabaos utawi sang sané kabaosang nganggén basa alus singgih. Yéning anaké mabaos nganggén kruna pangentos titiang ‘saya’ macihna sampun ngasorang angga, raris nganggén kruna pangentos ratu ‘anda’, makacihna nyinggihang sang kairing mabaos (lawan bicara), miwah nganggén kruna pangentos ida utawi dané ‘beliau’, pinaka cihna nyinggihang sang sané kabaosang (orang yang dibicarakan).
Tatakrama mabaos Bali nginutin
slogan “Bahasa menunjukkan Bangsa”
utawi ‘basa nyinahang wangsa’. Jadmané sané prasida mabaos alus ring anaké tiosan, macihna ipun madué pangrasa nyinggihang (menghormati). Kayun mikukuhin rasa
tresna lan subakti utawi “menghormati
orang lain” wantah karakter sané dahat mabuat ring kahuripan maparajana. Baos Bali
sané macihna nyinggihang (menghormat) pacang prasida ngetisin
pikayunan sang sané kairing mabaos taler mawinan tis pikayunan sang
sané mirengang baosé punika. Sang sané kasinggihang antuk basa alus
singgih, marasa anggannyané kasinggihang, mawinan pacang metu rasa kapiangen,
kapiolasan, miwah jagi ngwalesin antuk bebeosan sané taler becik/alus.
Jadma Baliné sané mawangsa
Jaba, maosang anaké tiosan sané turunan pragusti upaminipun, pacang milihin kruna-kruna alus
singgih kanggén maosang kawéntenan, padruéan, utawi prilaksanan pragusti
sané kabaosang. Upami:
1.
Gusti
Ayu sampun marayunan? (Asi)
2.
Mbok
Putu suba madaar? (Andap)
Lengkara
(1) rumasuk lengkara alus singgih,
kanggén nyinggihang dané Gusti Ayu, sané ring stratifikasi masyarakat Bali Tradisi kabaos
sang singgih. Lengkara (2) wantah
lengkara andap sané wirasannyané biasa, nénten nyinggihang riantuk kanggén maosang kahanan Luh Putu sané maraga sang sor (wangsa jaba).Yadiastun asapunika, nénten ja saterusa sang maraga
wangsa jaba pacang kakeninin basa andap. Yéning upaminé Luh Putu dados bupati kadi ring Tabanan, majanten
pacang matiosan basa Baliné. Sapasira ugi parek ring ibu bupati, yéning mabasa Bali majanten
pacang mabasa alus.
Malarapan daging pikayunan ba duur prasida kabaosang,
mungguing nilai-nilai tuntunan
karakter wangsa tatas
pisan prasida karesepang ring bebaosan mabasa Bali alus. Basa Bali alus
inggih punika bebaosan mabasa Bali sané nganggén kruna-kruna
basa alus, sané matetujon nyinggihang sang kairing mabaos utawi sang sané kawicarayang. Jadmané sané kakeninin kruna-kruna alus
wantah sang sané madué linggih (status sosial) singgihan ring sang sané mabaos. Malarapan basa alus puniki kasujatiannyané parajana Baliné keni katuntun prilaksanannyané nyungkemi sang sané patut kasinggihang. Pinaka
conto, mahasiswa, ri kala mabaos ring bapak/ibu dosen, murid ring bapak/ibu
guru, wangsa jaba ring sang maraga brahmana, i krama banjar ring bapak kelian,
patut mabaos nganggén basa alus. Dadosipun, malarapan mabasa Bali,
krama Baliné sampun katuntun mangda wikan nyinggihang sang singgih. Upami:
01. Mahasiswa : Ampura
pak, bapak ring ring jero mangkin?
02. Dosen
: Tiang jumah.
03. Mahasiswa
: O kenten? Inggih, titiang jagi parek
ka jero.
04. Dosen : Nggih-nggih.
Conto bebeosan ba duur macihna wénten tuntunan karakter mautama pisan. Titiang (Nyoman
Suwija) pinaka dosen, nénten ja maderbé manah féodal. Titiang nénten ja naenan ngedih ring
mahasiswa mangdané umah titiangé kabaos jero. Nanging, jeg asapunika wantah
sané karasayang patut antuk
mahasiswané. Malih asiki, mahasiswané ngraosang “Titiang jagi parek ka jero”. Pilihan
kruna parek antuk mahasiswané becik pisan, pinaka cihna ipun sampun uning ring
tegak/linggihipuné sané patut nyinggihang dosennyané. Taler titiang (dosen) nénten ja jabah ring mahasiswa,
duaning maderbé manah tresna asih, mawinan nyawis pitakén mahasiswané antuk lengkara “Tiang jumah”
(lengkara alus madia), nénten “Iang jumah” (lengkara andap). Taler ring
dialog (04), nganggén “Nggih-nggih (alus madia), nénten ja “Nah-nah” (andap).
Conto tiosan, upami wénten Ida Bagus Aji ring
Karangasem sedek rauh ka kantor bupati, kacunduk ring Bapak I Wayan Geredeg
(bupati). Asapunapi minab Ida Bagus Aji mabaos ring Pak Geredeg? Taler
asapunapi minab basa Bali Pak Wayan Geredegé ring Ida Bagus Aji? Iriki
pacang metu aplikasi tuntunan karakter. Duaning marasa ring angga manados krama
(rakyat), Ida Bagus Aji pacang mabaos alus ring Bapak Wayan Geredeg,
nyinggihang jabatan bupatiné. Asapunika taler Bapak Wayan Geredeg, riantuk
marasa ring angga mawiwit saking wangsa jaba, dané pacang nganggén basa alus matur-atur ring
Ida Bagus Aji, pinaka cihna nyinggihang turunan Brahmana.
Pinaka conto asapuniki.
01.
Ida Bagus Aji : Ampura pak bupati, jagi wenten
tunasang
titiang akidik.
02.
Pak Geredeg : Inggih Ratu, indik napi manawi wénten?
03.
Ida Bagus Aji : Yéning nunas wantuan pawangunan pura,
Sapunapi tatacarané pak?
04.
Pak Geredeg : Sapuniki ratu,
Iratu langsung kémanten
rauh ka bagian sosial, irika pacang wénten
pegawén titiangé ngaturang tatacarané.
Yéning uratiang bebaosan ba duur, inggian Ida Bagus
Aji miwah Bapak Wayan Geredeg, makakalih mabaos ngangén basa Bali alus. Ida Bagus
Aji nyinggihang Pak Geredeg duaning pinaka prakanggé (bupati), Bapak bupati
nyinggihang Ida Bagus Aji, duaning mawiwit saking turunan brahmana (triwangsa).
Malarapan bebeosan puniki prasida kacutetang mungguing
materi paplajahan mabaos Bali sayuakti becik pisan anggén nuntun karakter wangsa,
utaminipun indik nuntun kawagedan krama Baliné nyinggihang sang sané patut kasinggihang. Sang
singgih taler kayun nresnain sang sor gumanti kahuripan santi, sukerta pacang sida
kamolihang. Astungkara!
- 00.19
- 0 Comments